زنوزق یکی از روستاهای استان آذربایجان شرقی است که در دهستان زنوزق بخش مرکزی شهرستان مرند واقع شده‌ و به ماسوله آذربایجان معروف بوده و باغات قلعه باستانی زنوزق در منطقه، زبانزد عام و خاص است.

زنوزق از تاریخی‌ترین روستاهای پلکانی ایران است که بین کوه‌ها محصور گشته است و خانه‌هایی دارد که به جا مانده از دوره صفوی است و همچنین قبرستان این روستا با سنگ قبرهای قدیمی، خود شاهدی بر قدمت روستاست.^[۲]

زنوزق یکی از روستاهای پلکانی استان آذربایجان شرقی است. زنوزق در کنار شهر زنوز در ۳۰ کیلومتری شمال غربی شهرستان مرند واقع است.

روستای زنوزق از نظر تقسیمات کشوری مرکز دهستان بوده که در فاصله ۵/۱ کیلومتری شهر زنوز قرار گرفته و۶ روستای این دهستان را شامل میگرد. این روستا از نظر وضعیت طبیعی روستای کوهستانی بوده وازشرق به کوه‌های سلطان سنجر، از غرب به روستای درق و از جنوب غرب به شهر زنوز محدود می‌شود و شمال آن را ناهمواری‌های اطراف روستا فرا گرفته‌است. ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۱۷۰۰ متر می‌باشد و منطقه در ۴۵ درجه و ۴۹ دقیقه طول شرقی و۳۸ درجه و ۴۵ دقیقه عرض شمالی قرار دارد.

زنوزق در کوهپایه‌های کوه قلعه واقع شده‌است و به همین دلیل هم به زنوزق یا «زنوز داغ» مشهور شده، یعنی زنوز کوهستانی و به مرور و در گویش عامیانه به زنوزاغ و زنوزق تبدیل گشته است.^[۳]

برای رفتن به «زنوزق» باید تبریز را پشت سر بگذارید و همین مسیر را تا شهر مرند ادامه دهید. در همین مسیر در میان باغات پربار و رنگارنگ، روستایی خودنمایی می‌کند که عنوان بزرگترین روستای پلکانی ایران را داراست؛ روستای «زنوزق.»^[۴]

زنوزق از نظرآب و هوایی جزو مناطق سردسیر ایران محسوب می‌شود که دارای زمستانهای سرد طولانی و بهار و پاییز نسبتاً سرد و تابستانهای معتدل می‌باشد. حدود ۶ ماه از سال یخبندان است.

متوسط میزان بارندگی سالیانه حدود ۹/۳۹۷ میلی‌متر است. فروردین ماه با ۵/۶۷ میلی‌متر بیشترین و مرداد ماه با ۶/۴ میلی‌متر کمترین میزان بارندگی را دارند. میانگین دمای سالیانه ۷/۱۲ درجه سانتی گراد می‌باشد.

شکل روستا به صورت کوهپایه‌ای بوده و خانه‌ها به صورت پلکانی در کنار هم قرار گرفته‌اند و بافت روستا یک بافت کاملاً متراکمی می‌باشد که این فرم روستا را می‌توان دلیلی بر امنیت و دوری از خطرات منطقه در شکل‌گیری روستا نام برد.

آب آشامیدنی روستا از سه چشمه تأمین می‌شود که به یک منبع زمینی ۲۰۰ متر مکعبی هدایت گردیده وتوسط لوله کشی به داخل خانه‌ها می‌رسد و به‌طور میانگین هر روز ۴ ساعت قابل مصرف است.

اراضی کشاورزی روستا نیز از چشمه کلستیرکه دارای آب دائمی است و چند چشمه کوچک که هر کدام چند قطعه محدود از اراضی را آبیاری می‌کنند، تأمین می‌شود.

به‌طور کلی تفاوت عمده‌ای بین محلات شهری و روستایی وجود دارد و در محلات روستایی، مرکز محله و عناصر محله‌ای کمرنگتر می‌باشند. در روستای زنوزق چهار محله وجود دارد که به شرح زیر است:

۱) محله بدیر: این محله به سطح ۴۵۴۱۱متر مربع از شمال شرقی به محله سیدی و ازشمال غربی به محله آقابابا محدود می‌گردد. محله بدیر از غرب به گورستان روستا و از قسمت جنوب به باغات و زمین‌های زراعی محدود می‌گردد.

۲) محله آقابابا: محله آقابابا ازشمال به ارتفاعات روستا که در قسمتی از این ارتفاعات نیز باغات وجود دارد محدود است. در قسمت شرقی و جنوبی این محله محلات سیدی و بدیر قرار دارند و در سطوح پایین دست به گورستان روستا محدود می‌گردد سطح این محله ۵۰۱۶۰متر مربع می‌باشد.

۳) محله سیدی: از شمال به محله آقابابا وازجهت شرقی به محله بدیرو قسمت نوسازمحله کده لر محدود می‌باشد. سطح محله سیدی ۸۰۸۵۵مترمربع می‌باشد.

۴) محله کوده لر: این محله را می‌توان گفت که قسمت نوساز روستا بوده و در فاصله‌ای از هسته اولیهٔ روستا قرار گرفته و سطح ۱/۹۹۶۳۰ مترمربع را به خود اختصاص داده‌است.

بر اساس آمار خانه بهداشت روستای زنوزق از ۲۰۱۰ نفر جمعیت روستا ۱۰۴۳نفر مرد و ۹۶۷نفر را زنان روستا تشکیل می‌دهند در نتیجه نسبت جنسی در این روستا ۸/۱۰۷می‌باشد یعنی در مقابل هر ۱۰۰زن حدود۸/۱۰۷مرد موجود می‌باشد.

ساختار سنی:

۱- تعداد جمعیت ۲۰ساله و پایینش ۸۶۳نفر بوده که ۹/۴۲٪از کل جمعیت را به خود اختصاص داده‌است.

۲- شمار افراد کمتر از ۴۰ ساله ۱۴۶۹نفر بوده که۰۸/۷۳٪جمعیت را شامل می‌گردد.

برپایه نمونه‌برداری که در سال ۱۳۸۵از یکصد خانوار در روستا انجام شد حرکات جمعیتی را این‌گونه می‌توان تحلیل کرد:

تعداد کل مهاجرین که در ۱۰ سال گذشته از یکصد خانوار نمونه‌گیری شده روستا را ترک کرده‌اند ۱۰۰ نفر بوده‌است؛ که ۶۰ نفر آن را مردان و ۴۰ نفر آن را زنان تشکیل می‌دهند، که نشان می‌دهد ۶۰٪ مهاجران مردان هستند که حدود ۵۹ درصد آن‌ها صرفاً به خاطر پیدا کردن کار مهاجرت کرده‌اند و زنان که ۴۰٪ مهاجران را تشکیل می‌دهند تقریباً ۱۰۰ درصد آن‌ها به خاطر ازدواج روستا را ترک کرده‌اند. از این میان تنها ۳ نفر به خاطر سکونت در شهر و دسترسی به خدمات رفاهی در سطح بالا مهاجرت کرده‌اند. بقیه هم به علت عوامل فرهنگی، تحصیل و غیره مهاجرت نموده‌اند؛ بنابراین عامل اقتصادی در این روستا مانند اعلب مناطق دیگر بیشترین سهم را در علل مهجرت داشته‌است. از میان مردان ۲۶ نفر آن‌ها هنگام مهاجرت مجرد بوده‌اند که اغلب به خاطر کار و تحصیل مهاجرت کرده‌اند. از میان ۱۰۰ نفر مهاجر آن‌ها ۱۵ نفر از آن‌ها دارای مهارت خاصی بوده‌اند اغلب نجاری و مبل سازی.

میانگین سن مهاجرین هنگام ترک روستا ۲۰ سال است که بیانگر این است که جوانان که نیروی فعال و مولد اقتصادی هستند روستا را ترک کرده‌اند و آنچه باقی مانده‌است سالخوردگان، خردسالان و زنان غیرفعال هستند که این وضعیت یعنی عدم تولید و عدم تشکیل سرمایه خودبه خود بیکاری را تشدید می‌کند.

میانگین سن مهاجرین مرد هنگام ترک روستا ۷۵/۲۲ بوده ولی این میزان برای مهاجرین زن حدود ۱۷ سال است که تقریباً ۱۰۰ درصد آن‌ها ازدواج کرده و به تبعیت از همسرشان مهاجرت کرده‌اند.

مهاجرت نخبه گزین است چرا که همهٔ مهاجران نمی‌توانند در زندگی شهری جذب شوند و خود را با آن وفق دهند؛ لذا اکثر مهاجران با سواد بوده‌اند که ۴۰٪ آن‌ها دارای مدرک دیپلم و ۸٪ آن‌ها دارای تحصیلات عالی بوده‌اند.

عواملی که باعث مهاجرت روستائیان شده‌است عبارتند از:

الف) عوامل طبیعی: وقوع حوادث غیرمنتظره طبیعی مثل سیل، زلزله، خشک سالی و قحطی.

ب) عوامل اجتماعی: تحمل ناپذیر بودن نظام اجتماعی سنتی روستا به ویژه برای جوانان.

ج) عوامل جمعیتی: رشد سریع جمعیت روستایی غیر متناسب با شرایط اشتغال و امکانات زراعی.

د) عوامل فرهنگی: ارتباط خویشاوندی ساکنان شهر و روستا و جاذبه‌های فرهنگی و فکری در شهر.

هـ) عوامل ارتباطی: جاذبهٔ رسانه‌های گروهی، سیستم حمل ونقل و مراکز فرهنگی شهر.

و) عوامل سیاسی: شامل برخی برنامه‌های دولتی مثل جنگ، سدّسازی و…

از بین عوامل ذکر شده در روستای زنوزق عوامل زیر صدق می‌کند:

الف) از میان عوامل طبیعی خشک سالی باعث شده عده‌ای زمین‌های خود را فروخته و به شهر مهاجرت کنند. ب) عوامل اجتماعی نیز برای جوانان مطرح بوده‌است. ج) عوامل جمعیتی و عدم تناسب جمعیت و منابع از عوامل اصلی مهجرت در این روستا است. د) عوامل فرهنگی نیز تا حدودی دخیل بوده‌است که اغلب برای افراد تحصیل کرده مطرح است. هـ) عوامل ارتباطی که یکی از عوامل تسریع مهاجرت بوده‌است. و) از بین عوامل سیاسی احداث سد زنوز بر روی اراضی کشاورزی روستار زنوزق باعث مهجرت عده‌ای شد که یا از طریق فروش زمین‌های خود به سد یا از طریق شاغل شدن آن‌ها در جریان احداث سدّ به درآمدی رسیدند که توانایی مهاجرت یافتند. به‌طور کلی تلفیقی از عوامل فوق در مهاجرت اهالی روستای زنوزق مؤثر بوده‌است. اما عوامل مادر و اصلی مهاجرت عامل اقتصادی است که منشأ اصلی آن نیز بالا بودن میزان رشد جمعیت و مازاد نیروی فعال اقتصادی است.

روستای زنوزق با داشتن مدرسه ابتدائی دخترانه و پسرانه همچنین مدرسه راهنمایی دخترانه و پسرانه که به صورت دو شیفتی اداره می‌شوند، و نیز دبیرستان دخترانه (که در حال حاضر به علت پایین بودن آستانهٔ جمعیتی دهستان بلا استفاده مانده‌است)، فاقد دبیرستان پسرانه می‌باشد. در حال حاضر به علت کم بودن جمعیت دانش آموزان دبیرستانی پسر این دانش آموزان برای تحصیل به دبیرستان شهر زنوز می‌روند عدهٔ اندکی هم جهت تحصیل در مدارس نمونه دولتی با رشته‌های فنی و حرفه‌ای به شهر مرند مراجعه می‌کنند.

لازم است ذکر شود هر ساله در مقطع راهنمایی حدود ۲۵–۱۵ نفر از روستای درق به روستای زنوزق می‌آیند.

جمعیت فعال و غیرفعال اقتصادی:

براساس آمار خانه بهداشت سال ۱۳۸۵ در روستای زنوزق از ۱۶۲۸ نفر جمعیت ۱۰ ساله و بالاتر حدود ۷۵۳ نفر یعنی ۴۶٪ از نظر اقتصادی فعال هستند.

تحلیل نتایج نمونه برداری کل جمعیت نمونه‌گیری شده (جامعه آماری) از ۴۸۸ نفر جامعهٔ اماری افراد بالای ۱۰ سال ۴۳۴ نفر یعنی ۹/۸۸٪ را افراد فعال اقتصادی تشکیل می‌دهند. جمعیت فعال اقتصادی آن مشتمل بر ۴۶ نفر بیکار در جستجوی کار و ۱۰۳ نفر شاغل همچنین جمعیت غیرفعال اقتصادی آن را ۱۳۹ نفر محصّل و ۱۲۳ نفر خانه‌دار تشکیل می‌دهند.

از تعداد ۱۰۳ نفر شاغلان ۲۲ نفر آن‌ها دارای دو شغل هستند که فروشندگانی که به کارهای کشاورزی و کارگری می‌پردازند یا کشاورزانی که به خاطر کوتاه بودن دورهٔ کار کشاورزی به کارگری و واسطه گری می‌پردازند، را شامل می‌شود. ۶۸ (۶۶٪) نفر از شاغلین در خود روستا کار می‌کنند ۱۴ نفر، ۵/۱۳٪ در شهرزنوز که اکثراً کارگرند یا در حمل ونقل بار و مسافر مشغول اند و ۷ نفر در شهر مرند ۷/۶٪ در حمل ونقل و فروشندگی مشغول به کارند.

پروری، توحید، «ارزیابی طرح هادی روستای زنوزق»، استاد راهنما: دکتر میرستار صدر موسوی، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدهٔ علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه تبریز، ۱۳۸۶–۱۳۸۵ (منتشر نشده).